Zachowania samobójcze, szczególnie wśród dzieci i młodzieży, stanowią niezwykle złożony i poważny problem pedagogiczny, psychologiczny i społeczny. Występuje on we wszystkich krajach na świecie, we wszystkich grupach wiekowych, społecznych, rasowych czy religijnych.

 Szkoła jest miejscem, w którym wykwalifikowana kadra pedagogów ma szanse wcześnie dostrzec problemy młodego człowieka, wykraczające często swym zasięgiem poza szkolne mury, ale manifestujące się także w ich obrębie.

Nie zawsze zachowanie nie zgodne z przyjętymi standardami szkolnymi są u uczniów wynikiem zwykłej niesubordynacji czy pospolitego chuligaństwa. Bywa, że agresja wobec otoczenia rodzi się z głębokich stanów depresyjnych, a te wynikają z sytuacji rodzinnej, problemów egzystencjonalnych czy zdrowotnych. Młodzież wymaga w podobnych okolicznościach profesjonalnej pomocy i wsparcia.

• Zamach na własne życie jest przede wszystkim następstwem osobistego dramatu jednostki oraz jej najbliższego otoczenia.

• Samobójstwo jest złożonym problemem, który nie ma jakiejś jednej przyczyny, czy jakiegoś jednego powodu. Jest wynikiem złożonej interakcji czynników biologicznych, genetycznych, psychologicznych, społecznych, kulturowych i środowiskowych.

• Trudno wyjaśnić, dlaczego niektórzy ludzie decydują się popełnić samobójstwo, podczas gdy inni w podobnej czy nawet gorszej sytuacji tego nie robią. Większości samobójstw można jednak zapobiec. 

ZACHOWANIA  SAMOBÓJCZE

• Ideacje samobójcze: myśli, wyobrażenia, plany, urojenia nt. własnej śmierci

• Próba samobójcza (parasuicide, attempted suicide): zamierzone zachowanie mające na celu samouszkodzenie lub doprowadzające do niego w przypadku braku interwencji osób trzecich oraz zażycie substancji w ilości przekraczającej wartości terapeutyczne, bez skutku śmiertelnego

• Samobójstwo: każdy przypadek śmierci, będący bezpośrednim lub pośrednim skutkiem zamierzonego działania ofiary, o którym wie lub jest przekonana, że doprowadzi do takiego rezultatu.

SAMOBÓJSTWO  -  SKALA  PROBLEMU.

• W ciągu roku samobójstwo popełni prawdopodobnie milion ludzi na całym świecie.
• Co 40 sekund gdzieś na świecie ktoś popełnia samobójstwo.
• Co 3 sekundy ktoś próbuje odebrać sobie życie.
• Samobójstwo należy do trzech najczęstszych przyczyn śmierci młodych ludzi w wieku od 15 do 35 lat.
• Psychologiczny, społeczny i finansowy wpływ samobójstwa na rodzinę i społeczeństwo jest niezmierny.
• Jeśli samobójstwo wydarzy się w szkole czy miejscu pracy, oddziaływa na setki ludzi. 

CZYNNIKI  RYZYKA  I  SYTUACJE  RYZYKOWNE.

            Ze względu na czynniki środowiskowe i genetyczne, zachowania samobójcze w określonych okolicznościach zdarzają się w niektórych rodzinach częściej niż w innych. Analiza wykazuje, że wszystkie wymienione niżej czynniki i sytuacje często wiążą się z próbami samobójczymi i samobójstwami dokonanymi wśród dzieci i młodzieży.

    1. Czynniki kulturowe i socjodemograficzne

• niski poziom wykształcenia i bezrobocie w rodzinie
• problemy z tożsamością seksualną

2. Wzorce rodzinne i negatywne zdarzenia życiowe w dzieciństwie.

• psychopatologia rodziców, z obecnością zaburzeń afektywnych i innych zaburzeń psychicznych,
• nadużywanie alkoholu i innych substancji chemicznych, lub zachowania antyspołecznego w rodzinie,
• przypadki samobójstw lub prób samobójczych w rodzinie,
• przemoc w rodzinie (włącznie z używaniem przemocy fizycznej wobec dziecka oraz molestowaniem seksualnym),
• niedostateczną opiekę ze strony rodziców/opiekunów, przy złej komunikacji w rodzinie,
• częste, kłótnie między rodzicami/opiekunami, z napięciem i agresją,
• rozwód, separacja lub śmierć rodziców/opiekunów,
• częste przeprowadzki do innego miejsca zamieszkania,
• bardzo wygórowane lub bardzo zaniżone oczekiwania ze strony rodziców/opiekunów,
• nieadekwatny lub nadmierny autorytet rodziców/opiekunów,
• brak czasu rodziców/opiekunów, by zauważyć problemy emocjonalne dziecka i zająć się nimi, oraz środowisko negatywne emocjonalnie – w tym odrzucenie lub zaniedbywanie dziecka,
• sztywność rodziny,
• w rodzinie adopcyjnej lub zastępczej. 

3. Styl poznawczy i osobowość.

• zmienny nastrój,
• demonstrowanie złości lub zachowanie agresywne,
• zachowanie antyspołeczne,
• wyładowanie się przez zachowanie gwałtowne (typu acting-out)
• silna impulsywność,
• drażliwość,
• sztywność myślenia i strategii radzenia sobie ze stresem,
• mała zdolność rozwiązywania problemów, kiedy pojawiają się trudności,
• niezdolność dostrzegania rzeczywistości,
• tendencja do życia w świecie iluzorycznym (złudzeń),
• fantazja wielkościowe na przemian z poczuciem własnej bezwartościowości,
• skłonność do doznawania rozczarowań,
• lęk, szczególnie jako reakcja na niewielkie dolegliwości somatyczne lub niegroźne rozczarowania,
• przekonanie, że jest się nieskazitelnym i lepszym od innych,
• poczucie niższości i braku pewności siebie, które może być maskowane demonstrowaniem własnej wyższości, odrzucaniem innych lub prowokacyjnym zachowaniem wobec kolegów szkolnych i osób dorosłych, z rodzicami włącznie,
• niepewność co do własnej tożsamości lub orientacji seksualnej,
• ambiwalentne relacje z rodzicami, innymi dorosłymi oraz przyjaciółmi.

 4. Zaburzenia psychiczne.

• Depresja
• Zaburzenia lękowe
• Nadużywanie alkoholu i narkotyków
• Zaburzenia odżywiania się
• Zaburzenia psychotyczne 

5. Wcześniejsze próby samobójcze

• Fakt, że w przeszłości miała już miejsce próba samobójcza jest istotnym czynnikiem ryzyka dla zachowań samobójczych

6. Obecne negatywne zdarzenia życiowe jako czynniki wyzwalające zachowania samobójcze

• sytuacje, które można odebrać jako krzywdzące.
• problemy rodzinne,
• rozstanie z przyjaciółmi, sympatią, kolegami z klasy, itd.,
• śmierć kogoś kochanego lub innej znaczącej osoby,
• zerwanie związku miłosnego,
• konflikty lub straty interpersonalne,
• konflikty z prawem lub problemy dyscyplinarne,
• nacisk ze strony grupy rówieśniczej lub autodestrukcyjna akceptacja przez rówieśników,
• tyranizowanie i represjonowanie,
• rozczarowanie wynikami w nauce oraz niepowodzenie na studniach,
• wysoki poziom wymagań w szkole w okresie egzaminów,
• brak pracy i zła sytuacja finansowa,
• niechciana ciąża, aborcja,
• zakażenia wirusem HIV lub inną chorobą przekazywaną drogą płciową,
• poważna choroba somatyczna,
• klęski żywiołowe.

OSOBY SZCZEGÓLNIE NARAŻONE NA DZIAŁANIE AUTODESTRUKCYJNE.

-        młodzież w okresie dorastania ( rozważania nad sensem, bezsensem życia, myśli na temat problemu samobójstwa),

-        dorastające w depresji (myśli samobójcze są „siostrą depresji” ale depresję się leczy a samobójstwom można zapobiec),

-        uzależnione od środków odurzających (narkotyki, alkohol),

-        o zaburzonej osobowości (osobowość antyspołeczna, suicydalna, osobowość typu borderline),

-        osoby izolujące się lub izolowane (trzymające się na uboczu, samotne),

-        osoby sztywne, perfekcyjne tzw.” gwiazdy”,

-        chore psychicznie,

-        w kryzysie psychicznym. 

JAK ROZPOZNAĆ UCZNIÓW W ZŁYM STANIE EMOCJONALNYM, KTÓRYM MOŻE ZAGRAŻAĆ SAMOBÓJSTWO.

            Należy traktować serio każdą nagłą lub radykalną zmianę, wpływającą na wyniki w nauce, obecność na lekcjach lub:

• brak zainteresowań zwykle wykonywanie zajęciami,
• ogólne obniżenie ocen,
• zmniejszenie wysiłku,
• złe zachowanie w klasie,
• nieusprawiedliwione lub powtarzające się nieobecności lub wagary,
• nadmierne palenie papierosów, lub picie, albo używanie narkotyków,
• incydenty prowadzące do interwencji policji oraz przemoc wobec uczniów. 

CZYNNIKI ŚWIADCZĄCE O TYM, ŻE UCZEŃ MOŻE PODJĄĆ PRÓBĘ SAMOBÓJCZĄ:

• uczeń mówi o poczuciu beznadziejności, bezradności, braku nadzieji,
• mówi wprost lub pośrednio o samobójstwie, pisze list pożegnalny lub testament,
• w ostatnim czasie pozbywa się osobistych i cennych dla niego przedmiotów,
• unika kontaktów, również z bliskimi kolegami, izoluje się, zamyka w sobie,
• zaniechał zajęć, które dotychczas sprawiały mu przyjemność
• przestaje dbać o wygląd i higienę osobistą lub zmienił inne nawyki zachowania
• przejawia dużą zmianę charakteru, nastroju, występuje nietypowe zachowanie,
• źle sypia, cierpi na bezsenność, nie ma apetytu,
• w przeszłości podejmował już próby samobójcze,
• okaleczał się, spożywał alkohol, używał narkotyków itp.,
• przejawiał zainteresowanie tematyką śmierci, umierania, życia po śmierci,
• w ostatnim czasie doświadczył jakiejś traumy, sytuacji stresowej np. przeżył śmierć bliskiej osoby.

Wystąpienie przynajmniej jednego z powyższych czynników świadczy o wysokim ryzyku zachowań samobójczych. 

JAK POSTĘPOWAĆ Z OSOBĄ O SKŁONNOŚCIACH SAMOBÓJCZYCH. 

CO NALEŻY ROBIĆ? 

1. Wysłuchać, okazywać zrozumienie, zachować spokój.
2. Wspierać emocjonalnie i okazywać, że nam zależy, że nas to obchodzi.
3. Traktować sytuację poważnie, starać się ocenić stopień ryzyka.
4. Mówić o  uczuciach  związanych z samobójstwem( > otwartość osoby w kontakcie => obniżenie jej niepokoju emocjonalnego, wyciszenie,  refleksję).
5. Skupić się na pozytywnych, mocnych stronach osoby, dotychczasowych umiejętnościach rozwiązywania problemów bez uciekania się do samobójstwa.
6. Omówić inne możliwości rozwiązania problemu, nawet gdyby nie były to rozwiązania idealne istnieje nadzieja, że osoba weźmie pod uwagę chociaż jedno z nich.
7. Skierować tę osobę do psychiatry, psychologa lub lekarza ogólnego i wyznaczyć jej wizytę na możliwie najwcześniejszy termin.
8. Skontaktować się z rodzicami (rodziną, przyjaciółmi), aby zapewnić sobie ich pomoc. Poinformować o konieczności podjęcia kontaktu ze specjalistami, wziąć potwierdzenie na piśmie. 

CZEGO NIE NALEŻY ROBIĆ?

1. Zignorować sytuację.
2. Być wstrząśniętym, zażenowanym lub wpadać w panikę.
3. Mówić, że wszystko będzie dobrze.
4. Prowokować, mówiąc tej osobie: proszę to zrobić.
5. Przedstawiać jej problem jako banalny.
6. Dawać fałszywe gwarancje.
7. Zobowiązywać się do zachowania tajemnicy.
8. Zostawić tę osobę samą.

Zapobieganie samobójstwom zależy nie tylko od fachowych kwalifikacji osób profesjonalnie zajmujących się tą dziedziną, lecz przede wszystkim od zwykłej ludzkiej dobroci. W sytuacji tzw. kryzysu samobójczego poszukuje się pomocy drugiego człowieka. Zwłaszcza my, nauczyciele, postawieni na drodze życiowej młodych ludzi powinniśmy być dla nich oparciem. Zobowiązani jesteśmy czynić tak, by instynkt życia u młodych ludzi był silniejszy niż instynkt śmierci. Samobójstwo nie jest niepojętym gromem z jasnego nieba – uczniowie ze skłonnościami samobójczymi dają ludziom ze swego otoczenia wystarczająco wiele sygnałów ostrzegawczych i zostawiają pole do działania. Człowieka zagrożonego samobójstwem nie wolno pozostawić samemu sobie - jest to podstawowa zasada w profilaktyce samobójstw.  Zauważmy to i zareagujmy.

Materiały zebrane i opracowane na podstawie poradnika Światowej Organizacji Zdrowia pt. “Zapobieganie Samobójstwom” – poradnik dla nauczycieli i innych pracowników szkoły.